Pragmatische analyse

Bij het vak Beeldcultuur zijn we onder andere bezig met het onderwerp semiotiek. In deze blog wil ik twee vormen van semiotiek gaan bespreken. De Peirciaanse semiotiek, hieronder verstaan we de pragmatische analyse en de structuralistische semiotiek. Ook ga ik eens bekijken welke visies er bestaan over de legitimiteit van een interpretatie van een kunstobject.

Paradigmatische analyse

C.S. Peirce

C.S. Peirce wordt de vader van de moderne semiotiek genoemd. De Peirciaanse analyse is dan ook naar hem vernoemd. In de derde blog van Beeldcultuur heb ik al gesproken over het analyseren van beeldfragmenten aan de hand van de paradigmatische analyse en firstness, secondness en thirdness. Kenmerkend voor de Peirciaanse semiotiek is dat het getal drie in alles terug komt. Dit zien we terug in de onderdelen van de semiotische analyse terug. Hieronder zal ik in het kort vertellen wat we ook alweer bedoelen met de semiotische analyse. Via kennis, een handeling of emotie krijgt een teken betekenis. Deze betekenis noemen we ook wel de interpretant. Een teken kan bemiddelen tussen afwezige en mogelijke reacties. Op drie manieren kan er een relatie ontstaan tussen een teken en een referent. Wanneer we een overeenkomst waarnemen tussen het teken en de referent, is er sprake van de iconische relatie. We beschouwen een referent als een oorzaak voor het teken, de indexicale relatie. Of er is een bepaalde relatie afgesproken tussen teken en het referent, dan spreken we van de symbolische relatie. 

Structuralistische analyse

Ferdinand de Saussure

Bij Ferdinand de Saussure zien we het getal twee terug komen. Hij deelt zaken op in twee en dit is een kenmerk voor het Westen: het denken in tweeën. Hier wordt vaak gedacht in opposities, zoals man en vrouw, donker en licht, stad en het platteland. De tweedeling zien we terug bij de deling van een teken. Peirce maakte een driedeling van een teken, maar Saussure een tweedeling. Een teken bestaat uit vorm en inhoud, deze vorm en inhoud vormen samen weer een teken die weer op te delen is in een vorm en een inhoud. Een teken kunnen we bekijken op twee manieren. Dit hebben we al terug gezien in mijn derde blog bij Ronald Barthes. Volgens Saussure en Barthes kunnen we tekens bekijken op twee niveau's, namelijk op het niveau van denotatie en connotatie. Bij denotatie hebben we het over de grondbetekenis van een teken, de letterlijke betekenis. Bij connotatie bedoelen we de symbolische betekenis van een teken. Voor deze symbolische betekenis is vooraf kennis nodig om het teken te begrijpen.

De betekenis van het teken zit in het object. De betekenis die in een teken verscholen zit, proberen wij eruit te halen. Hierbij zijn vooronderstelling van belang, want wij als kijkers naar een bepaald teken, halen de betekenis er zelf uit. Saussure zegt dat we net als bij taal de betekenis zelf uit de taal moeten halen. De Peirciaanse analyse is het hier niet mee eens. Deze zegt namelijk dat betekenis vorming van een teken interactief is, het beïnvloedt elkaar. De betekenis zit niet in het teken zelf, maar in de mogelijkheid die ik heb als interpretant van het teken en het teken zelf. Deze wederzijdse beïnvloeding zorgt er uiteindelijk voor dat er een betekenis gevormd wordt. 

Pragmatische analyse

Mondriaan

Om bewegende en sprekende beelden te begrijpen, delen we media op in drie niveau's. De filmische of cinematografische laag in het teken. Hiermee bedoelen we de manier waarop er bijvoorbeeld gefilmd is, de mise-en-scene en het geluid. Dit is de paradigmatische analyse. Het verhaal of de vertelling, hierbij kijken we dus naar de vertelstructuur, de syntagmatische analyse. En we hebben de symbolische of ideologische laag, de pragmatische analyse. De symbolische waarden van het teken zijn zowel in de filmische als in de narratieve laag te vinden (Vos, 2004). Er bestaan verschillende visies over het achterhalen van de symbolische betekenis die we kunnen vinden in een teken. Bordwell gaat bijvoorbeeld uit van de ideale situatie. Hij gaat ervan uit dat iedereen de juiste kennis heeft die nodig is om de betekenis te achterhalen. De Peirciaanse analyse daarentegen zegt dat de resultaten van persoon tot persoon kunnen verschillen, dit ligt namelijk aan de kennis die je over dat teken hebt. 

Hiernaast zien we schoenen van Nike die in 2008 op de markt kwamen. De stijl van de schoenen komen overeen met de schilderstijl van Piet Mondriaan. Mondriaan staat bekend om zijn geometrisch-abstracte schilderstijl, waarbij hij gebruik maakt van horizontale en verticale zwarte lijnen en primaire kleuren.
Vanuit de visie van Bordwell en die van Peirce gaan we kijken of we de betekenis van deze schoenen kunnen achterhalen. Bordwell gaat dus uit van de ideale situatie waarbij iedereen de juiste kennis heeft om te achterhalen wat de betekenis is van bijvoorbeeld deze schoenen. Vanuit deze visie weten we dus dat de schoenen in de stijl van Mondriaan zijn. Ze hebben namelijk dezelfde primaire kleuren en maken gebruik van zwarte lijnen. We hebben de juiste kennis op zak om dit te achterhalen. Maar wanneer we vanuit de visie van Peirce gaan kijken naar de schoenen zou het heel goed kunnen dat de resultaten anders zijn en dat de schoenen niet met Mondriaan in verband worden gebracht maar met iets anders. Bijvoorbeeld de vlag van Oeganda of Duitsland. Deze bevatten namelijk ook de kleuren rood, zwart, geel en wit.

Interpreteren 

Wanneer we de symbolische waarde zijn we eigenlijk bezig met het interpreteren van een teken. Maar die grote vraag die we dan kunnen stellen: 'Is er een legitieme interpretatie nodig?' Over deze vraag zijn drie opvattingen of opties.

1. Een legitieme interpretatie is een reconstructie van de bedoeling van de auteur (Van Driel, 2012). Wat heeft de auteur bedoelt met dit teken? Hierbij kunnen we wel een kanttekening maken, want wat zou er dan gebeuren als de auteur overleden is? We kunnen dan niet meer achterhalen wat de auteur bedoelt heeft met dat teken.

2. De bedoeling van de auteur is niet altijd te achterhalen, maar wanneer je op de hoogte bent van de bedoeling van de auteur, mag je deze wel mee laten tellen, maar deze is niet doorslaggevend voor de interpretatie (Van Driel, 2012). We moeten onthouden dat het werk de doorslaggevende factor voor de interpretatie en niet de auteur zelf. Dit zien we terug bij het structuralisme. De interpretatie is voor elk persoon anders. Dit komt doordat iedereen naar andere signalen opvangt waaruit iets zou kunnen blijken. 

Wanneer we bijvoorbeeld kijken naar een film en mijn interpretatie is dat een meisje verliefd wordt op een jongen. Hierbij kijk ik naar signalen die mijn interpretatie zouden kunnen ondersteunen. Bijvoorbeeld: het meisje wordt rood als de jongen haar aankijkt, ze gaat giechelen of spelen met haar haar, ze weet niet meer wat ze moet zeggen etc. Als het werk mijn interpretatie ondersteunt dan is er sprake van een legitieme interpretatie. Stel nou dat er geen signalen zouden zijn die mijn interpretatie zouden kunnen ondersteunen, dan is er geen sprake van een legitieme interpretatie. 

3. Een derde visie is dat een kunstwerk of een object de ingrediënten levert voor de maaltijd die jij zelf samenstelt (Van Driel, 2012).Deze visie gaat ervan uit dat er geen onderscheid bestaat tussen legitiem en een waanzinnige interpretatie. Het stelt zelfs de vraag: 'Waarom maken we een onderscheid tussen legitiem en waanzinnige interpretaties?'

Tussenopdracht 4 

Frans Hals

In deze tussenopdracht zal ik de tweedelige semiotiek van Saussure toepassen op het schilderij van Frans Hals, Huwelijksportret van Isaac Massa en Beatrix van der Laen, ca. 1622. Het schilderij is tentoongesteld in het Rijksmuseum in Amsterdam. Daarna zal ik het schilderij naar eigen inzicht interpreteren en aan de hand van die interpretatie ga ik kijken of mijn interpretatie volgens de drie visies legitiem is. 

Frans Hals is geboren in ca. 1583 in Antwerpen en overleden in augustus 1666 in Haarlem. Hij wordt beschouwd als één van de belangrijkste Oude Hollandse Meesters. Dit zijn kunstenaars die werkzaam waren van de vroege Renaissance tot en met het begin van de Barok. Hals heeft in die tijd onder meer genrestukken, groepsportretten, individuele portretten en pendanten van echtparen. In opdracht van Isaac Abrahamsz Massa heeft Hals een huwelijksportret gemaakt van Massa en zijn vrouw Beatrix van der Laen in 1622.

Aan de hand van de semiotiek van Saussure zal ik dit schilderij bekijken.
Denotatie: Op dit schilderij zien we twee mensen afgebeeld staan, een man en een vrouw. De vrouw heeft haar hand geleund op de man en draagt aan haar vinger een ring. De man draagt zijn rechter hand op zijn hand. Ze dragen kleding van de 17e eeuw die de rijkere mensen droegen. In de foto zien we een boom, wijnrank, distel en klimop. Op de achtergrond zien we een stel hand in hand en pauwen. Ook zien we een gebouw, een fontein en een beeld.
Connotatie: Wanneer we naar de connotatie van het schilderij gaan kijken, zien we dat er veel meer schuilt achter deze tekens in het schilderij. Al deze tekens dragen een symbolische betekenis met zich mee.
- De vrouw draagt een ring, deze ring is haar huwelijksring. De vrouw is de echtgenote van Massa en dit schilderij is geschilderd na hun huwelijk. Deze ring symboliseert het huwelijk tussen man en vrouw, oftewel Isaac en Beatrix.
- Vervolgens zien we de boom en de wijnrank die een grote plaats in het schilderij in beslag neemt. De wijnrank klimt tegen de boom omhoog. Van oudsher gelden boom en wijnrank als een symbool van de eeuwigdurende liefde. De wijnrank omstrengelt de boom zoals een minnaar zijn geliefde omarmt. Deze omstrengeling gaat zo ver, dat wanneer de boom dood zou gaan, de wijnrank zich blijft strengelen aan de boom.
- Ook zien we klimop op de grond liggen, naast de voeten van de vrouw. Klimop staat symbool voor de trouw van de vrouw aan haar nam. Net zoals de klimop steun zoekt bij een muur of een boom, moet een vrouw steun zoeken bij haar man. Ze moet op hem kunnen steunen en bouwen. In de 17e eeuw was dit de gang van zaken. Dit symbool wordt nog eens versterkt doordat Beatrix met haar arm op de schouders van Isaac steunt. Ook in de afbeelding ondersteunt hij haar. Dit kunnen we weer terug koppelen aan de symbolische betekenis van klimop.
- Isaac maakt een hand gebaar. Hij heeft zijn hand op zijn hart, dat staat voor trouw.
- Tot slot zien we een distelplant op de voorgrond staan. De plant staat vooral als teken voor trouw aan de liefde. In het Duits wordt deze plants zelfs Männertreu genoemd, oftewel mannentrouw.

Toevallig weet ik de betekenis van deze symbolen omdat ik tijdens mijn lessen Kunst Algemeen op de middelbare school dit schilderij heb behandeld en hierbij goed heb opgelet. De kennis die ik over deze symbolen heb, behoren tot mijn bagage. Voor mij zijn deze symbolen belangrijk, omdat ze ervoor zorgen dat ik het schilderij beter begrijp. Maar dit kan voor iemand een hele andere betekenis hebben.

Wanneer ik naar het schilderij kijk, zie ik een man en een vrouw waarbij de vrouw in mijn ogen ondergeschikt is aan de man. Je ziet dat ze voor een deel verdwijnt achter het lichaam van de man. Ook vind ik haar gezichtsuitdrukking verlegen, terwijl de man zelfverzekerd kijkt. De manier waarop de vrouw op haar man leunt geeft mij de indruk dat ze dat niet alleen voor het portret doet, maar in het dagelijks leven zich zo ook zal gedragen. Al bij al vind ik dat dit schilderij een goed voorbeeld is van de relatie tussen man en vrouw. De vrouw is ondergeschikt aan de man, hij heeft letterlijk en figuurlijk 'de broek aan'. Natuurlijk kijk ik naar dit portret vanuit een beeld van een 'vrouw' die leeft in de 21e eeuw. Al heel wat jaren is de vrouw niet meer ondergeschikt aan de man. Hierdoor denk ik dat het mij de relatie van vrouw tot de man erg opvalt.

De vraag die ik nu kan stellen is: 'Is mijn interpretatie wel legitiem?' Dit kan ik nagaan door te kijken naar de drie verschillende visies die bestaan over het interpreteren van een kunstobject.
1. Wanneer we naar de eerste visie gaan kijken, kom ik tot de conclusie dat mijn interpretatie legitiem is, maar niet op de manier zoals de auteur het bedoeld heeft. Hij heeft een huwelijksportret gemaakt en in het huwelijk van de 17e eeuw was het gebruikelijk dat de vrouw ondergeschikt was aan de man. Hals heeft wel geprobeerd in het schilderij duidelijk te maken dat de vrouw onder de man staat door bijvoorbeeld een distel    en klimop te plaatsen in het schilderij.
2. Bij de tweede visie zien we dat mijn interpretatie legitiem is. In mijn ogen zien we de ondergeschikte rol van de vrouw in het schilderij terugkomen. Ook de auteur laat dit zien door het plaatsen van de symbolen in het schilderij, maar zonder deze symbolen zou je mijn interpretatie af kunnen lezen aan de houding van de vrouw ten opzichte van de man. Natuurlijk is het mogelijk dat iemand anders het niet eens is met mijn interpretatie.
3. De tekens die ik opvang in het kunstwerk zorgen ervoor dat voor mij mijn interpretatie legitiem is. Maar voor deze visie maakt het niet uit of mijn interpretatie legitiem of juist waanzinnig is. Elke interpretatie is juist, dus wordt de mijne ook aanvaard.

Bronnen

Theorie hoorcollege 9: Van Driel (2012). Maandag 29 oktober  en maandag 5 november 2012

Aanvullende informatie:
- Cultuurwijs.nl (2012). Huwelijksportret van Isaac Massa en Beatrix van der Laan. Geraadpleegd via: http://www.cultuurwijs.nl/nwc.rijksmuseumamsterdam/cultuurwijs.nl/i000338.html
- Hals, F. (ca. 1622). Huwelijksportret van Isaac Abrahamsz. Massa en Beatrix van der Laen [ Image of painting]. Geraadpleegd via: http://www.cultuurwijs.nl/nwc.rijksmuseumamsterdam/cultuurwijs.nl/i000338.html
- Hals, F. (ca. 1650). Portret van Frans Hals [ Image of Painting]. Geraadpleegd via: http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Hals_-_Self-Portrait_copy.jpg
- Khan, F. (2008, 31 maart). Piet Mondrian - Nike Dunk Low SB. [ Web log post]. Geraadpleegd via: http://www.kicksonfire.com/2008/03/31/piet-mondrian-nike-dunk-low-sb/
- Klein Opte-winkel, H. (2011, 12 mei). Mondriaan gaat een stap verder. [ Web log post]. Geraadpleegd via: http://www.weetnet.nl/mondriaan/mondriaan.htm
- Mastin, L. (2008). The basics of PHILOSOPHY - Charles Sanders Peirce. Geraadpleegd via: http://www.philosophybasics.com/philosophers_peirce.html
- Peirce, C.S. (n.d.). Charles Sanders Perice. Geraadpleegd via: http://www.philosophybasics.com/philosophers_peirce.html

- De Saussure, F. (n.d.). Afbeelding Ferdinand de Saussure. Geraadpleegd via : http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Ferdinand_de_Saussure.jpg

- Vos, C. (2004), Inleiding in de analyse van films en televisieprogramma's, Bewegend verleden. Amsterdam, Boom.