Begrijpen hoe we begrijpen

Begrijpen

Begrijpen hoe we begrijpen met de semiotiek als mogelijke verklaring.

Als we onszelf af gaan vragen hoe wij bepaalde dingen begrijpen, willen we eigenlijk begrijpen hoe wij begrijpen. Wat is begrijpen en hoe begrijpen wij?

Betekenis vormen

Iets proberen te begrijpen, wil eigenlijk zeggen dat we ergens een betekenis aan willen vormen. Wanneer we gaan kijken naar een teken (= een woord of beeld), proberen we dus dit teken te begrijpen. Een teken kan verschillende betekenis effecten veroorzaken. Het kan er namelijk voor zorgen dat je bij dat teken een gevoel krijgt, het kan leiden tot een aanzet tot handelen of het kan kennis bij je opwekken. De betekenis die we uiteindelijk vormen is dan de optelsom van alle tekens die zijn voortgekomen, hieruit trekken we dan onze conclusie.  (Hans van Driel, hoorcollege 10-9-2012) Twee voorbeelden:

Jantje zit in het college van Hans van Driel en zegt: 'Hé, moet je daar nou kijken, een roze olifant hangt aan het plafond!'(Object) Zijn medestudenten zijn zo verbaasd door de opmerking van Jantje (teken), dat ze allemaal omdraaien en gaan staren naar het plafond (aanzet tot handelen). Nadat alle studenten het plafond hebben bekeken, draaien zij zich geïrriteerd (emotie) terug met het gezicht naar de docent en denken bij zichzelf: 'Jantje is een rare vogel'. ( Het leidt tot een zekere mate van kennis).

We rijden in een auto en zien voor ons een rood, achthoekig bord waarop met witte letters ‘STOP’ staat (teken). Vanuit onze kennis van de verkeerstheorie weten we dat dit bord betekent dat we moeten stoppen voor de witte streep op straat. (Kennis) We moeten voorrang verlenen aan al het voorbijgaande verkeer alvorens we zelf door mogen rijden. Dit is de betekenis die we aan dat bord hechten. (Conclusie)

Semiotiek

Via een semiotische invalshoek hebben we net naar de hier bovenstaande voorbeelden gekeken. Het is een benadering die woorden en beelden opvat als tekens. Aan alles wat we waarnemen, kunnen we een betekenis vormen. Een betekenis is aanvaardbaar, wanneer een gemeenschap hierover op de lange duur tot overeenstemming zijn gekomen. ( Hans van Driel, hoorcollege 10-9-2012) Elk teken is dan een verschijnsel dat een betekenis vormt. Kenmerkend aan een teken: Het is waarneembaar (sign), het verwijst naar een afwezige (object) en roept een reactie op die functioneert in een gemeenschap (concept).

(Bron)

Teken en het afwezige

Via kennis, een handeling of een emotie krijgt een teken dus een betekenis. Deze betekenis noemt men ook wel de interpretant. Een teken kan bemiddelen tussen afwezige en mogelijk reacties. Op drie manieren kan er een relatie ontstaan tussen een teken en een referent. We kunnen een overeenkomst waarnemen tussen het teken en de referent, dit noemen we de iconische relatie. We beschouwen een referent als een oorzaak voor het teken, de indexicale relatie. Of we hebben een bepaalde relatie afgesproken tussen teken en het referent, de symbolische relatie.

Ronald Barthes

Binnen de semiotiek bestaat er een theorie die ervan uitgaat dat een publiek verschillende betekenissen kan geven aan een teken. De theorie van de gelaagde betekenissen, ontwikkeld door Ronald Barthes, gaat ervan uit dat elk teken een betekenis heeft op twee niveaus, namelijk op denotatief en connotatief niveau. Denotatief is de letterlijke betekenis die een teken krijgt. Dit wil niet meer zeggen dan het letterlijk benoemen van wat je ziet. Connotatief is het tweede betekenisniveau dat een teken met zich meedraagt. Het draagt vaak een symbolische betekenis met zich mee die voor iedereen anders kan zijn. Voor deze symbolische betekenissen is vooraf kennis nodig om het teken te begrijpen. 

Wanneer we bijvoorbeeld gaan kijken naar een afbeelding van Michael Jackson kan dat voor de één een andere betekenis hebben dan voor de ander. Als ik naar de afbeelding van Michael Jackson kijk, dan zijn de eerste dingen die me te binnen schieten: Vroeger donker, nu wit. Neustransplantatie, geweldige muziek. Maar wanneer je iemand laat kijken naar deze afbeelding die Michael Jackson totaal niet kent, dan zal deze persoon puur de dingen opvallen die er op de afbeelding aanwezig zijn. Bij de kenner zien we zowel de denotatieve als de connatieve betekenissen, terwijl bij de niet-kenner alleen de denotatieve betekenis een rol zal spelen.

Opdracht 1 semiotische analyse

Voor college 4 van Beeldcultuur heb ik de opdracht gekregen een semiotische analyse te maken van een beeld fragment. Dit ga ik doen aan de hand van het fresco van Leonardo da Vinci ‘Het laatste avondmaal’. Hierbij kijk ik wat voor relatie er bestaat tussen het teken en het object en in hoeverre deze aantoonbaar is.

Het laatste avondmaal, Leonardo da Vinci, Santa Maria della Grazie

Iconische relatie: Er bestaat een relatie tussen het teken en een afwezige, want we nemen een overeenkomst waar tussen de afbeelding en het ‘afwezige’. De afbeelding stelt namelijk ‘Het laatste avondmaal van Jezus’ voor zoals beschreven staat in de Bijbel, gebaseerd op Johannes 13:21-26. We kunnen niet zeggen dat de voorstelling die Leonardo da Vinci van ‘Het laatste avondmaal van Jezus’ heeft, exact overeenkomst met de werkelijkheid. Maar een zekere overeenkomst is aanwezig. De Bijbeltekst vertelt namelijk dat er 12 discipelen aanwezig behoren te zijn, die zich aan een tafel bevinden waar Jezus het middelpunt vormt. We zien heren gebaren naar boven maken, naar God. De verrader Judas draagt een zak waarin muntstukken zitten die hij heeft ontvangen voor het verraden van Jezus. 

Indexicale relatie: De afbeelding van ‘Het laatste avondmaal van Jezus’ zou niet kunnen bestaan als deze gebeurtenis niet zou zijn opgeschreven in de Bijbel, Johannes 13:21-26. Op die manier zou Leonardo da Vinci niet in staat zijn geweest de fresco te maken omdat er geen omschrijving zou zijn geweest van deze gebeurtenis. Leonardo da Vinci heeft de gebeurtenis geïnterpreteerd zoals het is afgebeeld in het fresco. Het is een afbeelding van wat zich ooit heeft plaats gevonden door de ogen van de kunstenaar.

Symbolische relatie: Het fresco van ‘Het laatste avondmaal van Jezus’ staat symbool voor de laatste maal die Jezus had met zijn discipelen. Tijdens dit avondmaal vertelt Jezus zijn twaalf discipelen dat hij die avond door één van volgelingen zal worden verraden, waarna hij gearresteerd en gekruisigd zal worden aan een Romeins kruis. Na dat hij deze voorspelling heeft gedaan, geeft Jezus Zijn volgelingen symbolen voor de herinnering aan Zijn lichaam en Zijn bloed die voor de mensheid zal worden opgeofferd. "En hij nam een brood, sprak het dankgebed uit, brak het brood, deelde het uit en zei: 'Dit is mijn lichaam dat voor jullie gegeven wordt. Doe dit, telkens opnieuw, om mij te gedenken." (Lucas 22:19). Na dit avondmaal staat Jezus toe dat hij zal worden opgeofferd voor de hele mensheid om de zonden te betalen zodat iedereen zich met God kan verzoenen.

De symbolische relatie is dominant in het fresco, het teken. De achterliggende gedachte is veel belangrijker dan puur hetgeen dat je ziet.
Door de Bijbel zijn we deze afbeelding zo gaan interpreteren dat het symbool staat voor 'Het laatste avondmaal' van Jezus. De gebeurtenis is op een manier beschreven dat er op geen andere manier een afbeelding van gemaakt kan worden, kan worden geïnterpreteerd. In andere woorden, de Bijbeltekst spreekt over een gezelschap dat aan een tafel zit, met Jezus in het midden, discipelen aan weerszijde. Deze omschrijvingen kunnen we opnemen als afspraken waar wij ons aan houden om deze gebeurtenis weer te geven, waarna we weten: 'Hier gaat het om een symbolische relatie van het laatste avondmaal'.

Reclame afbeelding Benetton

Op de afbeelding hierboven zien we een reclame foto van Benetton. Zij hebben 'Het laatste avondmaal van Jezus' als voorbeeld genomen om deze afbeelding te realiseren. De kenner van het fresco van Leonardo da Vinci zal deze afbeelding daarmee in verband brengen. 

In deze afbeelding kunnen we de theorie van de gelaagde betekenis van Ronald Barthes ontdekken.

Denotatieve betekenis: Wanneer we op deze manier naar de afbeelding kijken, zien we een gezelschap dat aan tafel zit. Het valt op dat er een vrouw in het midden van de tafel zit en met vrijwel niemand contact heeft. Verder zie je groepjes vrouwen met elkaar discussiëren en valt één vrouw een beetje weg in de foto omdat zij donker gekleed en minder sterk gekleed is. Sommige vrouwen maken handgebaren naar boven, anderen maken gebaren van onbegrip.

Connatieve betekenis: Deze afbeelding staat symbool voor het laatste avondmaal van Leonardo da Vinci, de avond dat Jezus vertelt dat hij verraden zal worden door een van zijn apostelen. Deze betekenis kan alleen gegeven worden aan de afbeelding als de kijker genoeg bagage heeft om deze symbolische betekenis te achterhalen. Hij of zij moet dan een zekere mate van kennis hebben om te weten dat deze opstelling, de handgebaren, lichtinval, groepsvorming allemaal overeenkomen met het fresco van 'Het laatste avondmaal'. Zonder deze kennis bekijk je puur de afbeelding, terwijl je met de juiste kennis hierover meer weet dan de afbeelding kan laten zien.

Op de reclamecampagne van Benetton kunnen we ook de drie fundamenten van Peirce toepassen. (Hans van Driel, hoorcollege 10-9-2012)

Firstness: Er zijn veel verschillende fresco's te vinden over de hele wereld. Er is een wereld aan keuze mogelijkheid waaruit Benetton kan kiezen om te gebruiken voor de reclamecampagne.

Secondness: Benetton heeft uiteindelijk gekozen voor de fresco van Leonardo da Vinci 'Het laatste avondmaal van Jezus'. Dit is een feitelijk keuze want we kunnen dat zien aan de afbeelding. Je ziet duidelijke overeenkomsten tussen de fresco en de reclame afbeelding: dezelfde opstelling, een persoon in het midden van de fresco/afbeelding, aantal personen, verdeling van deze personen, toegepaste centraalperspectief, evenwichtig afgebeeld, gevormde groepen, overeenkomende gebaren, belichting. Door al deze overeenkomsten is het duidelijk dat de reclame afbeelding van Benetton is gebaseerd de fresco van Leonardo da Vinci.

Thirdness: De opstelling, details en techniek die worden gebruikt, kan voortaan worden geassocieerd met én 'Het laatste avondmaal van Jezus' én met de reclamecampagne van Benetton. 

Bronnen:
Theorie: Hans van Driel, Beeldcultuur hoorcollege 3, 10 september 2012
Aanvullende informatie:
- Driel, H. van (2004), Beeldcultuur. Amsterdam: Boom
- Barthes, R. Universiteit van Utrecht. Semiotiek. Geraadpleegd via: http://www.sg.uu.nl/de-academie/infographics/beeldtaal/semiotiek/
- Bijbel: Johannes 13:21-26 Geraadpleegd via: Wikipedia
-  Da Vinci, L. (1495-1498). Het laatste avondmaal [ Image of painting]. Geraadpleegd via: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/08/Leonardo_da_Vinci_(1452-1519)_The_Last_Supper_(1495-1498)
- Reclame Benneton (2012) The last supper [Photograph].  Geraadpleegd via: http://www.glamjam.co/wp-  content/uploads/2012/05/theLastSupperFrancoisGirbaud.jpg